Του Στάθη Ασημάκη
Όταν ασχολήθηκα για πρώτη φορά με το σημαντικό και εμβληματικό τοπωνύμιο της περιοχής μας, το Ζεμενό, στο πλαίσιο της έρευνας για τη συγγραφή του πρωτόλειου: «Αράχοβα Τοπωνυμιογλωσσικά», που εκδόθηκε το 2000 και επανεκδόθηκε συμπληρωμένο το 2006, ξεκίνησα, προσπαθώντας να το προσεγγίσω ερμηνευτικά, από τον πολύ Max Vasmer, συγκεκριμένα από το γνωστό βιβλίο του: «Die Slaven in Griechenland», το οποίο θεωρείται και χρησιμοποιείται ως ευαγγέλιο, για τοπωνυμικά ζητήματα της Ελλάδας από τους κάθε είδους σλαβολόγους.
Ειδικότερα, ο Max Vasmer, αναφερόμενος στο Ζεμενό Κορινθίας (το Ζεμενό Αράχοβας ως μικροτοπωνύμιο το αγνοούσε πλήρως), το ερμηνεύει ως χαμηλό τόπο και επικαλείται τo σερβικό Zemun που οδηγεί, κατά τη γνώμη του, στη σλαβική λέξη zemljьnъ = γη - χώμα.
Μια ευρύτατη δηλαδή έννοια, που δύσκολα, όμως, θα μπορούσε να ονοματίσει κάποιους τόπους, αφού παντού και όχι μόνο σε σλαβικό χώρο, κάθε τοποθεσία δεν είναι παρά γη και, εν πάση περιπτώσει, εάν δεν είναι βραχώδης, έχει χώμα. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι, εκτός από το σερβικό τοπωνύμιο Zemun, δεν υπάρχει άλλο αντίστοιχο, όχι μόνο στο σλαβικό βαλκανικό χώρο, αλλά και στην ανατολική σλαβική Ευρώπη.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Vasmer δεν κάνει χρήση της παλαιοσλαβικής λέξης жзмень (ζμεν) = στενό [βλέπε LEXICON PALAEOSLOVENICO - GRAECO - LATINUM, FR. MICLOSICH], η οποία δεν είναι μια γενική έννοια, όπως γη, χώμα, αλλά ένα ειδικό χαρακτηριστικό που θα μπορούσε κάλλιστα να ονοματίζει τοποθεσίες στενών.
Και δεν το έπραξε αυτό, όχι γιατί γνώριζε, από κάποια επιτόπου έρευνα, ότι το Ζεμενό Κορινθίας δεν είναι ένα στενό μέρος, αλλά επειδή ήταν σίγουρος ότι το σερβικό Zemun θα μπορούσε να εξηγήσει κάλλιστα και το ομόηχο κορινθιακό Ζεμενό, μέσα στο πνεύμα της δήθεν δραματικής αλλοίωσης όλου σχεδόν του ελληνικού χώρου από Σλάβους, στους Μέσους αιώνες, που καθοδηγούσε και καθοδηγεί ακόμα και σήμερα μια σημαντική μερίδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων.
Και επειδή, όπως πολύ καλά γνώριζε, η σερβική πόλη Zemun βρίσκεται πάνω σε μια εκτεταμένη πεδινή έκταση (με μέσο υψόμετρο 80m περίπου), δίπλα στον ποταμό Δούναβη, στα προάστια του Βελιγραδίου, τον βόλευε η εξήγηση του χαμηλού τόπου, και έτσι θα οδηγήθηκε αναγκαστικά στην παλαιοσλαβική zemljьnъ = γη - χώμα.
***
Το Ζεμενό Κορινθίας, όμως, δεν είναι ούτε χαμηλός τόπος, ούτε κάποιο στενό μέρος. Συγκεκριμένα, είναι: «Ένας άγριος αλλά και εύφορος τόπος, με απέραντο και εξαιρετικά γραφικό ορίζοντα, πευκόφυτος που τον τριγυρίζουν πολύ έντονα γεωλογικά “χαλάσματα”! Από υψόμετρο 600 μέτρων ελέγχει ολόκληρο τον Κορινθιακό κόλπο, που βρίσκεται στα πόδια του, εκεί όπου κολυμπούν οι Αλκυονίδες νήσοι (γνωστές φίλες του Εγκέλαδου).[…]. Αυτό, το μοναδικό μπαλκόνι της Κορινθίας, κατοικήθηκε από τα αρχαία χρόνια. Ο οικισμός ονομαζόταν (κατά τον Παυσανία), Δειραί.[…].» (βλέπε w.w.w. Ζεμενό Κορινθίας Τοπική Ιστορία, Θρασύβουλος Σκίπης).
Σύμφωνα με τον ίδιο ιστοριοδίφη:
i)Ο διαπρεπής Βυζαντινολόγος Δ. Ζακυνθινός, είχε την άποψη πως το όνομα του σύγχρονου οικισμού «Ζεμενό» είναι σλαβικό και σημαίνει χειμαδιό ή εύφορο τόπο (χωρίς να δίνει, όμως, κάποιες γλωσσικές αναφορές).
ii)Στην τότε Μητρόπολη της Κορίνθου (αρχές του 8ου αιώνα), υπάγονταν οι επισκοπές: Δαμαλά, Άργους, Μονεμβασίας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Ζεμενού και Μάνης.
iii)Για πρώτη φορά η Επισκοπή Ζεμενού μνημονεύεται στο τακτικό (επίσημο ημερολόγιο) του αυτοκράτορα Λέοντα Σοφού, ο οποίος βασίλεψε από το 886 έως το 912.
Επιπλέον αυτών, το Ζεμενό Κορινθίας αναφέρεται και στο βίο του Οσίου Λουκά (Βλέπε «Φωκικά» του Γ. Π. Κρέμου). Συγκεκριμένα, από όσα καταγράφει ο ιστορικός Γ. Κρέμος, προκύπτει ότι ο Όσιος Λουκάς, γύρω στο 920, είχε μεταβεί (ως νεαρός τότε μοναχός) στο Ζεμενό Κορινθίας, προκειμένου να υπηρετήσει κάποιον στυλίτη μοναχό που ασκήτευε εκεί.
Κατά τη γνώμη μου, τα παραπάνω στοιχεία (ii & iii και οι αναφορές του Γ. Κρέμου), αδυνατίζουν εξαιρετικά τον ισχυρισμό περί σλαβικής ρίζας του υπόψη τοπωνυμίου, διότι μια εγκατάσταση Σλάβων
σ’ αυτό το μέρος, γύρω στον 7ο αιώνα, θα ήταν πολύ δύσκολο έως αδύνατο να έχει οδηγήσει σε τόσο γρήγορο εκχριστιανισμό τους και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που να καταστεί η περιοχή αυτή, αφενός έδρα χριστιανικής επισκοπής και αφετέρου τόπος έλξης για άσκηση στυλίτη μοναχού.
Η καθιερωμένη, λοιπόν, από τον Max Vasmer εξήγηση που δίνεται για το κορινθιακό αυτό τοπωνύμιο και σχετίζεται με τη παλαιοσλαβική λέξη zemlja = γη - χώμα δεν πρέπει να ευσταθεί κατά τη γνώμη μου.
***
Αναφορικά, τώρα, με το Ζεμενό Αράχοβας, πράγματι πρόκειται για ένα χαμηλό τόπο, που ουσιαστικά βρίσκεται στην κοίτη του μεγάλου αυχένα, ο οποίος σχηματίζεται ανάμεσα στον Παρνασσό και στην Κίρφη. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι η εν λόγω τοποθεσία δεν καλύπτει όλη την κοίτη αυτού του μεγάλου αυχένα, παρά μόνο ένα συγκεκριμένο μέρος. Μάλιστα, το υπόλοιπο τμήμα του υπόψη αυχένα είναι υψομετρικά χαμηλότερο. Επομένως, η εξήγηση Vasmer δεν μπορεί να δώσει μια πειστική τοπωνυμική ερμηνεία.
Για τον ίδιο παραπάνω λόγο - ότι δηλαδή το Ζεμενό είναι ένα τμήμα του όλου αυχένα και μάλιστα το πλέον ευρύ σε σχέση με το υπόλοιπο - και η ερμηνεία που στηρίζεται στην παλαιοσλαβική λέξη жзмень (ζμεν) = στενό, άρα ζμενό > ζεμενό [βλέπε LEXICON PALAEOSLOVENICO - GRAECO - LATINUM, FR. MICLOSICH], εγείρει σοβαρές αμφιβολίες, πόσο μάλλον που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την τοπογραφία του Ζεμενού Κορινθίας.
Επιπλέον, η πιθανότητα στα δυο αυτά μοναδικά ταυτόσημα τοπωνύμια του ελλαδικού χώρου, το ένα στην Κόρινθο και το άλλο στην απέναντι Βοιωτία, να έλαβαν ίδια ονομασία, από τον ίδιο εννοείται ονοματοθέτη, αλλά με εντελώς διαφορετικό νόημα, είναι κατά τη γνώμη μας ανύπαρκτη.
Προκειμένου, λοιπόν, να βρούμε κάποια άκρη στο τοπωνυμικό αυτό γρίφο, χρειάζεται να στραφούμε σε τρία(3) άλλα δεδομένα της αραχοβίτικης περιοχής και αυτά είναι τα εξής:
α)Το γεγονός ότι η εν λόγω τοποθεσία καταιγίζεται ετησίως, συχνά - πυκνά, από ισχυρούς βορειοανατολικούς ανέμους.
Αυτό μπορεί να μας οδηγήσει στην αρχαιοελληνική λέξη ζαμενής = λίαν ισχυρός, μαινόμενος, ορμητικός (ζαμενό > ζεμενό).
β)Το βάσιμο της υπόθεσης ότι η αρχαία Ανεμώρεια βρισκόταν στην περιοχή Καστρούλι Ζεμενού - Παλιόπυργος (Βλέπε «Στην κοιλάδα του Πλειστού Ξαναδιαβάζοντας τις αρχαίες πηγές», Στάθη Ασημάκη, Αθήνα 2018), εξηγεί το γεγονός ότι το Ζεμενό πέρασε στη μνήμη των νεότερων γενιών ως παλιά Αράχοβα (Βλέπε «“Voyage de la Grece”, F. C. H. L. Pouqueville, Paris 1826.»).
Σ’ αυτή την περίπτωση, έρχεται αρωγός η λατινική λέξη semen, is = γένος, γενιά, απόγονος, αιτία, αρχή, οπότε semen > σεμενό > ζεμενό, πόσο μάλλον που για πολλούς αιώνες στο Καστρούλι Ζεμενού υπήρχε ρωμαϊκή φρουρά (βλέπε “A classical and topographical tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806”, Edward Dodwell, London 1819.”).
γ)Το γεγονός ότι το Ζεμενό Αράχοβας ήταν ο δεύτερος σιτοβολώνας της Αράχοβας μετά το Λιβάδι Παρνασσού (παλιά υπήρχαν, ως γνωστόν, οι ζευγίτες του Λιβαδιού και οι ζευγίτες του Ζεμενού).
Σε αυτή την περίπτωση, έρχεται αρωγός η επίσης λατινική λέξη semino, are = σπέρνω, η οποία μάλιστα διατηρείται και στη βλάχικη γλώσσα ως σιάμινου και σέμινου = σπέρνω, οπότε semino > σέμινο > σεμινό ή σέμινου > σεμινό.
Η τελευταία αυτή ερμηνεία θεωρώ ότι μπορεί να αποτελέσει την πλέον πειστική εξήγηση, όχι μόνο για το Ζεμενό Αράχοβας, αλλά και για το Ζεμενό Κορινθίας, το οποίο, όπως αναφέραμε πιο πάνω, είναι ένα εύφορο πλάτωμα με εξαιρετική θέα.
Να σημειώσουμε, επικουρικά, ότι υπάρχουν δυο άλλα σχετικά τοπωνύμια: το Seminό (οικισμός σε πεδινή εύφορη γη) και το Semino (οικισμός σε εύφορο ορεινό πλάτωμα) στη Βόρεια Ιταλία, και συγκεκριμένα βόρεια της Γένοβας.
Μετά από όλα όσα αναφέρθηκαν, η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου μας είναι, με αρκετή σιγουριά θα έλεγα, Σεμινό (Σ’μινό), το οποίο έγινε με παραφθορά Ζ’μινό και, τελικώς, καλαισθητοποιήθηκε γλωσσικά, ως Ζεμενό.
Τέλος, το τοπωνύμιο αυτό δεν πρέπει να θεωρείται βλάχικο κατάλοιπο, αλλά μάλλον έρχεται από τα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην ευρύτερη περιοχή των Δελφών, με το δεδομένο ότι οι Βλάχοι νομάδες, γενικώς, ασχολούνταν συστηματικά με το ποίμνιό τους και τη βοσκή του και όχι με γεωργικές καλλιέργειες, ειδικά τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής τους στα μέρη που επέλεγαν.
27/3/2023