Του Στάθη Ασημάκη
Β΄ Μέρος
Οι ρωμαϊκοί μας αρμοί
α)Τα λατινικά τοπωνύμια. Στα ρωμαϊκά χρόνια, στην περιοχή της Αράχοβας, οι ρωμαϊκές φρουρές δεν έλειψαν ποτέ λόγω της ύπαρξης, αφενός του γειτονικού Μαντείου Δελφών και, αφετέρου, λόγω της στρατηγικής θέσης του Ζεμενού. Φαίνεται ότι αυτή η κυριαρχία άφησε τα ίχνη της, τα οποία διασώζονται, κατά τη γνώμη μου, μέχρι και σήμερα, στα παρακάτω τοπωνύμια και λέξεις που είναι σε χρήση στην Αράχοβα. Συγκεκριμένα:
1)Ζεμενό. Η παλιά σημαντική καλλιεργήσιμη περιοχή, σε αυχένα, ανατολικά της Αράχοβας. Πολύ πιθανόν από τη λατινική λέξη semino, are = σπέρνω, οπότε semino > σέμινο > σεμινό ή και σέμινου > σεμινό. Πράγματι, το Ζεμενό ήταν ο δεύτερος σιτοβολώνας της Αράχοβας μετά το Λιβάδι Παρνασσού.
Η άποψη που σχετίζεται με τη σλαβική λέξη жзмень (ζμεν) = στενό (ζμενό > ζεμενό) δεν είναι κατά τη γνώμη μας ισχυρή, δεδομένου ότι το τοπωνύμιο αυτό δεν χαρακτηρίζει τον εκεί ευρύ αυχένα στην ολότητά του, αλλά μόνο την καλλιεργήσιμη κοίτη του. Οι όχθες τού εν λόγω αυχένα χαρακτηρίζονται με σωρεία άλλων τοπωνυμίων.
Εξάλλου, και το τοπωνύμιο Ζεμενό Κορινθίας δεν βρίσκεται σε αυχένα, αλλά πάνω σε ευρύ εύφορο πλάτωμα με απέραντο και εξαιρετικά γραφικό ορίζοντα, ένα δηλαδή καταπληκτικό μπαλκόνι με θέα τον Κορινθιακό κόλπο.
2)Φόστια (τοποθεσία ανατολικά του χωριού). Πιθανόν από τη λατινική λέξη postes = πύλη, οπότε, με τροπή του (π) σε (φ), πόστες > φόστες > φόστια. Και από το λατινικό καταληκτικό es η ελληνοποιημένη μορφή πληθυντικού -ια.
Πράγματι, από τα Φόστια ανέβαινε ο αρχαίος δρόμος προς την Αράχοβα και από εκεί στο Λιβάδι Παρνασσού, αφού προηγουμένως διακλαδιζόταν(εξερχόταν) από την αρχαία ιερά οδό που οδηγούσε στους Δελφούς. Άρα η εν λόγω τοποθεσία έπαιζε το ρόλο της εισόδου - πύλης.
3)Σόλτς. Τοποθεσία, αυχενοδιάβαση, νοτιοανατολικά του χωριού, καθώς επίσης και περιοχή ψηλά στον Παρνασσό. Πιθανόν, από τη λατινική λέξη saltus = αυχένας.
4)Σέρπινα. Τοποθεσία νότια του χωριού, στο βάθος της κοιλάδας του Πλειστού. Πιθανόν από τη λατινική λέξη: serpo = πηγαίνω σε βοσκή, άρα σέρπινα = βοσκοτόπι.
5)Τουρσίνους (κατηφορική πλαγιά στον αραχοβίτικο ελαιώνα). Πιθανόν, από τη λατινική λέξη dorsum,i = ράχη, νώτα.
6)Κ’μούλα. Λοφώδης συνοικία της Αράχοβας, καθώς επίσης και τοποθεσία σε λόφο στον αραχοβίτικο ελαιώνα. Από τη λατινική λέξη cumulus - i = σωρός.
7)Μαδούρια. Ρεματιά στον ελαιώνα. Πιθανόν, από τη λατινική λέξη madeo = είμαι υγρός, νοτισμένος.
8)Τούμπρη. Φαράγγι δυτικά του Ζεμενού, όπου υπάρχει η παλιά ομώνυμη γέφυρα. Καταρχάς, μπορεί να σχετιστεί με τη σλαβική λέξη: дебрь (ντεμπρ) = φαράγγι. Όμως, λεκτικά - φωνητικά, αλλά και ουσιαστικά η σωστή εξήγηση του εν λόγω τοπωνυμίου είναι, κατά τη γνώμη μας, η λατινική λέξη tuber (τούμπερ) = όγκωμα. Πράγματι,
α)Πιο λογικό είναι από τούμπερ > τούμπρ, παρά από ντέμπρ > τούμπρ.
β)Το υπάρχον εκεί φαράγγι συνεχίζεται σε αρκετή απόσταση ανάντη και κατάντη της παλιάς γέφυρας. Εντούτοις, όμως, αυτό το φαράγγι δεν χαρακτηρίζεται παντού με την ίδια ονομασία, αλλά μόνο γύρω από τη συγκεκριμένη θέση της παλιάς γέφυρας.
γ)Στη συγκεκριμένη αυτή θέση, η κοίτη του χειμάρρου (πάλαι ποτέ Πλειστού ποταμού) είναι τόσο στενή, όπου το νερό, σε περίπτωση ύπαρξης μεγάλων πλημμυρικών παροχών, διογκώνεται ιδιαίτερα (ανεβαίνει δηλαδή η στάθμη του), όπως είναι φυσικό, και παροχετεύεται με ορμητικότερη ροή. Άρα Τούμπρη είναι η τοποθεσία, όπου διογκώνονται υπερβολικά τα νερά του πάλαι ποτέ Πλειστού ποταμού, σε περίπτωση μεγάλων πλημμυρικών παροχών.
9)Μάνα. Η κύρια πηγή ύδρευσης της Αράχοβας εδώ και πολλούς αιώνες. Αρχικά, η σκέψη μας πηγαίνει στην προφανή ελληνική λέξη μάνα, δεδομένης της σημασίας τής εν λόγω πηγής. Πιστεύουμε, όμως, ότι έχει λατινική προέλευση σχετίζεται, δηλαδή, με τo λατινικό ρήμα mano = ρέω, χέομαι (=ρέω αφθόνως).
10)Κόνισκους. Κατωφέρεια που βρίσκεται στο δρόμο από Αράχοβα προς Λιβάδι Παρνασσού. Πιθανόν από τη λατινική λέξη conisco = κινούμαι με ταχεία και ορμητική κίνηση.
11)Τριμιντέλια. Φοβερά απόκρημνη περιοχή πριν τη θέση «Σταυρός». Σύμφωνα με τον «Αφορισμό των Ιερομνημόνων» του Δελφικού Μαντείου, λεγόταν Πέτρα ιππόκρημνος = υπερβολικά κρημνώδης τοποθεσία. Αργότερα, στους ρωμαϊκούς χρόνους μάλλον, θα δόθηκε η νέα ονομασία της από τη λατινική λέξη tremendous, a, um = φοβερός, τρομερός, αυτός που προξενεί φόβο.
12)Τουπόλι. Το πηγάδι κοντά στο εκκλησάκι «Αϊ Γιάννης», στο αραχοβίτικο Λιβάδι. Καταρχάς, η σκέψη πηγαίνει στη σλαβική λέξη тополь (τόπολ) = λεύκα. Όμως, μια λεύκα, εάν υπήρχε παλιά εκεί, μοιάζει μάλλον απίθανο να χαρακτήρισε ένα πηγάδι, που ήταν το μοναδικό σημείο ύδρευσης του οικισμού των Καλυβιών Αράχοβας.
Πιθανότερη εξήγηση είναι αυτή, η οποία βασίζεται στη λατινική λέξη tubulus, i (υποκοριστικό του tubus, i που σημαίνει τον κατ’ εξοχήν σωλήνα ύδρευσης). Πράγματι, ένα πηγάδι δεν είναι παρά ένας κατακόρυφος σωλήνας ύδρευσης και επειδή η παροχή του συγκεκριμένου πηγαδιού ήταν πολύ μικρή σε σχέση με την παροχή της όμορης πηγής του Τριζινίκου, θα έλαβε την υποκοριστική αυτή ονομασία. Άρα τουμπούλι > τουπούλι > τουπόλι.
13)Λιπουτσέσα. Ρεματιά του Παρνασσού. Πιθανόν, σύνθετη από το όνομα του φυτού Lupinus angustifolius (δηλητηριώδες για πρόβατα) και τη λατινική λέξη cessus, a, um = φέρω, δίδω, χωρώ. Επομένως, λουπικέσα > λιπουκέσα, και λόγω του τσιτακισμού στο αραχοβίτικο γλωσσικό ιδίωμα, λιπουτσέσα). Πράγματι, στη ρεματιά αυτή φύεται δηλητηριώδες φυτό, γνωστό στους τσοπάνηδες του Παρνασσού.
14/15)Πρόντουλη που βρίσκεται ψηλά στον Παρνασσό και Πρόντουλου που βρίσκεται χαμηλά στον ελαιώνα. Καταρχάς, η σκέψη πηγαίνει στις σλαβικές λέξεις: брон (μπρον) = λευκός και тло (τλο) = έδαφος (μπρόντλο > πρόντλο > πρόντουλου).
Κάτι τέτοιο θα υπονοούσε ότι τα εδάφη στις εν λόγω θέσεις θα ήταν λευκά σε σχέση με αυτά των όμορων τοποθεσιών. Πράγμα, όμως, που δεν συμβαίνει. Το ότι το ίδιο όνομα απαντάται και ψηλά στον Παρνασσό και στο πιο χαμηλό μέρος του αραχοβίτικου ελαιώνα, μας οδηγεί σε άλλες κατευθύνσεις αναζήτησης.
Η πιο πειστική ερμηνεία βασίζεται στις λατινικές λέξεις: prae = μπροστά και deluo, ere = εκκλύζω (= εκρέω αφθόνως), οπότε πρέντελου > πρέντουλου > πρόντολου.
Πράγματι, και οι δυο αυτές θέσεις βρίσκονται μπροστά από περιοχές, στις οποίες κατά περιόδους, εκρέουν σημαντικές παροχές νερού. Συγκεκριμένα:
α)Το Πρόντολο στον ελαιώνα είναι ένα ύψωμα που βρίσκεται μπροστά από το σημείο εκείνο, όπου συμβάλλει στο ρέμα Μπεχούβεσης, το Πλατανόρεμμα.
β)Η Πρόντουλη (Πάνω & Κάτω) ψηλά στον Παρνασσό είναι μια πλαγιά, η οποία βρίσκεται μπροστά από το σημείο, όπου συμβάλει, αφενός η βραχώδης ρεματιά μέσω της οποίας απορρέονται τα νερά, είτε από βροχοπτώσεις, είτε από λιώσιμο χιονιών που πέφτουν πάνω στη μεσημβρινή πλευρά του ορεινού όγκου του Γεροντόβραχου και αφετέρου η ρεματιά που κατέρχεται από την περιοχή του Καταφυγίου Παρνασσού.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τοπωνύμιο Πρόντολου υπάρχει και στην περιοχή της Κερπινής Αρκαδίας. Σύμφωνα με σχετικές αναφορές (w.w.w.«Κερπινή Αρκαδίας - Ιστορικά στοιχεία») ένας από τους επτά(7) παλαιούς οικισμούς της Κερπινής Αρκαδίας, ονομαζόταν Πρόντολου.
Η τοποθεσία αυτή, σύμφωνα με πληροφορίες από κάτοικο του υπόψη χωριού, καλό γνώστη της εκεί τοπικής ιστορίας, είναι μια πλαγιά και κατάντη αυτής υπάρχει ρεματιά, η οποία κατεβάζει σημαντική παροχή σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων. Μάλιστα, η εν λόγω ρεματιά συμβάλλει, πιο κάτω, στον ποταμό Λάδωνα και επιπλέον το Πρόντολου Κερπινής έχει άμεση οπτική επαφή με τον ποταμό Λάδωνα. Επίσης το γεγονός ότι ο Max Vasmer στο γνωστό του έργο: «Die Slaven in Griechenland» δεν περιλαμβάνει στα σλαβικά του τοπωνύμια, ούτε την Κερπινή Αχαΐας, ούτε την Κερπινή Αρκαδίας, έχει και αυτό τη σημασία του.
16)Σκαμνός. Σημαντικό βοσκοτόπι στον Παρνασσό. Πιθανόν, από τη λατινική λέξη scamnum, i = σκαμνί, αλλά και υπόβαθρο, καθώς και το μεταξύ δύο αυλάκων ύψωμα.
***
β)Λατινικό γλωσσικό κατάλοιπο:
1)γούλη = ο φάρυγγας, ο λαιμός. Από τη λατινική λέξη gula, ae = οισοφάγος, φάρυγγας, λαιμός.
2)ίγκλα = το λουρί που περνά κάτω από την κοιλιά του υποζυγίου για σταθεροποίηση του σαμαριού. Από τη λατινική λέξη cingulum, i = ζώνη.
3)κάρκαρους = κατακόρυφο φυσικό χάσμα γης. Από τη λατινική λέξη carcer = φυλακή.
4)κόπλα = μικρά ξύλα για προσάναμμα. Από τη λατινική λέξη copula = σύνδεσμος.
5)κουραρίσα = σκίουρος που ως γνωστόν τρέχει με ταχύτητα και ευκινησία. Από το λατινικό ρήμα curro = σπεύδω, τρέχω.
6)κουσούλτου = απογευματινή συγκέντρωση γυναικών στη γειτονιά. Από τη λατινική λέξη consulto = συσκέπτομαι.
7)λασσαρίζου = κοπάζω. Από το λατινικό ρήμα lasso = κοπάζω.
8)λύκουμα = πύον. Από τη λατινική λέξη liquidus = υγρός, ρευστός.
9)μιρέκλου = ανισόρροπη γυναίκα. Από τη λατινική λέξη miracula = το τέρας (κωμικό επί γυναικός).
10)μπαλντίμ = φαρδιά δερμάτινη ζώνη, που περιβάλει τους γλουτούς υποζυγίου και σταθεροποιεί το σαμάρι. Από τη λατινική λέξη balteus,i = πλατύς δερμάτινος ιμάντας.
11)μπλένης = χαζός. Από τη λατινική λέξη blenus, i = βλάκας.
12)νταβάνι = οχληρό έντομο, οίστρος. Από τη λατινική λέξη tabanus = οίστρος.
13)ξύγγλις = εξάρτημα αργαλειού (σιδερένιος πήχυς με δοντάκια στις άκρες εν είδει νυχιών, για να κρατιέται τεζαριστό το υφαντό, όταν είναι λεπτό, στον αργαλειό). Από τη λατινική λέξη ungula, ae = νύχι, οπλή.
14)παράκλι = μικρή θήκη μέσα στο σεντούκι. Από τη λατινική λέξη arcula, ae = μικρή θήκη, κιβώτιο, μυροθήκη.
15)παράνταλα = δρόμοι, στενά. Εκ πρώτης όψεως από το αρχαιοελληνικό πάραντα = εκτός της ευθείας οδού. Θεωρούμε, όμως, πιο σωστή την ερμηνεία της με βάση τη λατινική parentela, που δείχνει τη διαδρομή της καταγωγής, δηλαδή τη διαδρομή της προέλευσης μιας οικογένειας. Πράγματι, η ανεύρεση της γενεαλογικής προέλευσης μιας οικογένειας είναι πάντα μια επίπονη τεθλασμένη διαδρομή, ειδικά, εάν πηγαίνει πίσω σε μεγάλο βάθος παρελθοντικού χρόνου.
Πάντως, η αραχοβίτικη φράση: «πήρι τα παράνταλα», μάλλον θα είχε από την αρχή την
έννοια: «έφυγε απ’ το σπίτι και πήρε να επισκέπτεται τα σόγια». και δεδομένου ότι η λέξη parentela δεν είναι σε χρήση από τους Βλάχους, που χρησιμοποιούν λατινικό γλωσσικό ιδίωμα, δείχνει ότι η λέξη παράνταλα ίσως είναι ρωμαϊκό γλωσσικό κατάλοιπο στην περιοχή μας.
16)πρόκουλου = απάγκιο. Εκ πρώτης όψεως μπορεί να σχετιστεί με την αρχαιοελληνική λέξη προκώλυμα = φραγμός. Ορθότερο, όμως, να τη συσχετίσουμε με τη λατινική λέξη procell (από το procello) = μακριά από. Π.χ. procell a metu = μακριά από φόβο. Στην περίπτωσή μας θα επρόκειτο μάλλον για συντόμευση της έκφρασης procell adversus ventus = μακριά από σκαιό άνεμο.
17)σέρα = το σκουρόχρωμο ελαιώδες βρώμικο νερό που βγαίνει από τα μαλλιά των προβάτων, όταν πλένονται για πρώτη φορά. Από τη λατινική λέξη serum,i = ορρόπισσα = το ελαιώδες υγρό που ανέρχεται στην επιφάνεια, όταν η πίσσα αφεθεί για πολύ χρόνο σε κάποια θέση.
18)σφλέγγα = κομμάτι π.χ. τυριού. Από τη λατινική λέξη fligo = κομματιάζω.
19)τζουμέλις = ιδιόρρυθμος, προβληματικός.Από τη λατινική λέξη gemulus = ελεεινός.