Δικαιώματα & Συμφέροντα

Η σημαντική Ελληνίδα ποιήτρια και ακαδημαϊκός Κική Δημουλά με ποιητική μαεστρία επισημαίνει: «Οι λέξεις φταίνε, αυτές ενθάρρυναν τα πράγματα ν’ αρχίσουν να συμβαίνουν.»(!) Και υπάρχουν, πράγματι, κάποιες λέξεις  πολύ κρίσιμες …για όσα συμβαίνουν.

Όλα όσα διαδραματίζονται γύρω μας οφείλονται σε πολλές αιτίες και ξεκινούν από ποικίλες αφορμές. Φαίνεται, όμως, ότι δυο λέξεις: «δικαίωμα» και «συμφέρον» κρύβονται πίσω από όλες τις αιτίες και τις αφορμές, δεδομένου ότι από αυτές κρίνεται η ύπαρξη και επιβίωση όλων όσων συναπαρτίζουν και διαμορφώνουν, σε κάθε επίπεδό της, την ανθρώπινη κοινωνία.

Είναι βασικές, όπως το «γιν» και «γιάνγκ» για τους Κινέζους. Πράγματι, στην κοινωνία το δικαίωμα μοιάζει να παίζει το ρόλο του γιν, όντας παθητικό, συστολικό, γεμάτο σκιές και επιπλέον… “πίκρες”, και το συμφέρον το ρόλο του γιάνγκ, όντας ενεργητικό, διαστολικό, ακτινοβόλο, γεμάτο πεποίθηση, δράση και επιπλέον… “απολαύσεις”.

Καταρχάς, η ακριβής σημασία τους:

«Δικαίωμα» είναι πράξη δικαιοσύνης και κυρίως επανόρθωση αδικίας, επομένως δίκαιη απαίτηση, ενώ «συμφέρον» είναι η ωφέλεια, χρησιμότητα και κατ’ επέκταση οι επιλογές και οι στόχοι που οδηγούν σε ωφέλεια και χρησιμότητα.

Το δικαίωμα εμπεριέχει συντήρηση, άμυνα, στατικότητα αλλά και ποικιλία, διαφορετικότητα^. παίζει το ρόλο του φρένου στο όχημα. Περιβάλλεται από ιερότητα, διότι σχετίζεται περισσότερο με ανήμπορους, φτωχούς και γενικώς μη προνομιούχους. 

Το συμφέρον, αντιθέτως, εμπεριέχει επίθεση, μεταβολή, εξάπλωση, απορρόφηση, ενοποίηση, ομοιομορφία^. παίζει το ρόλο του γκαζιού στο όχημα. Στερείται ιερότητας, διότι σχετίζεται με δύναμη, πλούτο και τους προνομιούχους.

Επίσης, το δικαίωμα και το συμφέρον ενυπάρχουν ομού, σε διαφορετική βεβαίως διαστρωμάτωση, όχι μόνο σε κάθε άτομο αλλά και σε όλες τις κοινωνικές βαθμίδες: οικογένεια, ομάδα, πόλη, φυλή και χώρα, που γυρίζουν ως ομόκεντρα γρανάζια κι απαρτίζουν τον παγκόσμιο κοινωνικό τροχό. Το ζητούμενο; Όλα αυτά να λειτουργούν με τις λιγότερες εμπλοκές, κι ο παγκόσμιος τροχός να περιστρέφεται κατά το δυνατόν ομαλότερα, ώστε οι γενιές των ανθρώπων, που κάθε φορά επιβαίνουν, να βιώνουν τη ζωή τους ειρηνικότερα, για να έχουν την ευκαιρία και τη δυνατότητα να συνειδητοποιούν το θαύμα της ύπαρξής τους και της όλης δημιουργίας.

***

Τα δικαιώματα έτσι κι αλλιώς βρίσκονται σε διαμάχη με τα συμφέροντα κι αν δεν επιτευχθεί η απαραίτητη εξισορρόπηση, επέρχονται κρίσεις, ρήξεις ακόμα και πόλεμοι.

Τα προβλήματα εμφανίζονται σοβαρά και αποβαίνουν κρίσιμα, κάθε φορά που οι φορείς των κοινωνικών βαθμίδων:

α)βαφτίζουν το όποιο συμφέρον, ως δικαίωμα, με στόχο ακόμα περισσότερο όφελος, δηλαδή ακόμα πιο πολύ συμφέρον.

β)προσπαθούν να αντιστρέψουν τη λογική και τη δυναμική των συνόλων και υποσυνόλων. 

Αυτή η, ως μη όφειλε, “ιεροποίηση” του συμφέροντος σε δικαίωμα και η “κοινωνικομαθηματική ταχυδακτυλουργία”, οδηγεί σε σύγχυση και στρέβλωση, θεριεύει το φανατισμό, παραλύει τη λογική και εν τέλει εμποδίζει τη γρήγορη και αποτελεσματική εναρμόνιση δικαιωμάτων - συμφερόντων.

Πράγματι, όταν τα θεωρούμενα ως δικαιώματα κορυφώνονται από όλες τις πλευρές δυνατές και αδύναμες, οδηγώντας σε αδράνεια και παράλυση την κοινωνία, τότε τα ωμά συμφέροντα βρίσκουν την ευκαιρία να αναθαρρήσουν, κι όταν αυτά κυριαρχήσουν με τη σειρά τους ή, το κυριότερο, όταν συγκεντρωθούν στα χέρια ολίγων και οδηγήσουν σε ασφυξία την κοινωνία, τότε ανάβει πάλι η σπίθα των δικαιωμάτων, που φέρνει την ανάφλεξη. Ένας φαύλος κύκλος, που οδηγεί σε καταστροφικό αδιέξοδο.

Η τρίτη λοιπόν λέξη που έρχεται, για να συμβιβάσει τις δυο προηγούμενες («δικαίωμα», και «συμφέρον»), ώστε να αποφευχθούν καταστροφικοί φαύλοι κύκλοι είναι, βεβαίως, η «πολιτική».

Η πολιτική μπορεί να γεφυρώσει τους παραπάνω δυο πυλώνες, προκειμένου να βαδίσουν ομαλά τα πράγματα, γιατί αυτή μπορεί να εναρμονίσει, με τις λιγότερες δυνατές τριβές, τα δικαιώματα και τα συμφέροντα. Και η πολιτική, για να είναι αποτελεσματική, προϋποθέτει την εμφάνιση ενός τέταρτου επίσης κρίσιμου παράγοντα που είναι η «δημοκρατία», απότοκος της οποίας είναι: «ο ελεύθερος, χωρίς καταναγκασμούς, διάλογος με διαπραγμάτευση».

Προϊόν αυτού του ελεύθερου διαλόγου - διαπραγμάτευσης, προκειμένου να επιτευχθεί η εξισορρόπηση δικαιωμάτων και συμφερόντων, είναι ο «συμβιβασμός». Καμία πολιτική δεν φέρνει αποτελέσματα, εάν δεν πρυτανεύσει ο εκατέρωθεν συμβιβασμός μεταξύ των εκάστοτε κοινωνικών εταίρων.

Συμβιβασμός είναι αφενός η ευκαιρία που θα δοθεί  στο δικαίωμα να λειτουργήσει εποικοδομητικά, για να μη λιμνάσει και κυοφορήσει εκρηκτικό μείγμα, και αφετέρου η συνεργασία του δικαιώματος με το συμφέρον, για αμοιβαίο και γενικότερο όφελος.

Συμβιβασμός, με άλλα λόγια,  είναι η οριοθέτηση των όρων και συντελεστών της δυναμικής εξίσωσης δικαιωμάτων-συμφερόντων των εκατέρωθεν πλευρών, που πρέπει να καταστρώνεται και να επιλύεται συνεχώς και από κοινού, προκειμένου να εξασφαλίζεται, εν ειρήνη, η συνεργασία τους.  

Ο συμβιβασμός εμφανίζεται σε δυο επίπεδα. Στο πρώτο, έχουμε το λεγόμενο «εσωτερικό συμβιβασμό», που είναι και ο πλέον κρίσιμος, στον οποίο συμβαίνει η χωρίς καταναγκασμούς στάθμιση και εναρμόνιση δικαιώματος-συμφέροντος στην εσωτερική δομή κάθε κοινωνικού εταίρου. Στο δεύτερο επίπεδο, έχουμε τον «εξωτερικό ή τελικό συμβιβασμό», που μορφοποιείται στα πλαίσια της σύγκρουσης και διαπραγμάτευσης μεταξύ των εταίρων της εκάστοτε κοινωνικής βαθμίδας. Και βεβαίως, χωρίς την ύπαρξη εσωτερικού συμβιβασμού δεν υφίσταται τελικός συμβιβασμός.

Ο εσωτερικός συμβιβασμός προϋποθέτει βαθύ κοινωνικό στοχασμό :

·  Για την αναγκαιότητα της ανθρώπινης συνεργασίας και συνύπαρξης, σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής.

·  Για τη διαρκή μεταβολή πραγμάτων και καταστάσεων, μάλιστα ορισμένες φορές ιδιαιτέρως βίαιης και καταστροφικής, όταν το ρίσκο που αναλαμβάνεται από τις αντιμαχόμενες πλευρές ενέχει στοιχεία υπερβολής, παραλογισμού και καιροσκοπισμού.

·  Για την εξουθένωση του αντιπάλου, που οδηγεί σε χαλύβδωση του ηττημένου και φέρνει με την πάροδο του χρόνου την ανατροπή.

Κατά τη διαδικασία του εσωτερικού συμβιβασμού απαιτείται:

·  Η ακριβής χαρτογράφηση-οριοθέτηση των δικαιωμάτων που διακυβεύονται και  των συμφερόντων που προωθούνται.

·  Η γνώση όλων των σχετικών παραμέτρων και μεταβλητών, ώστε να αποτιμώνται σωστά οι δυνάμεις και οι αδυναμίες, τα σύνολα και τα υποσύνολα, όχι μόνο της οικείας πλευράς αλλά και της απέναντι.

·  Η οριοθέτηση του μέγιστου και του ελάχιστου αναμενόμενου, δηλαδή ο καθορισμός των λεγόμενων κόκκινων και πράσινων γραμμών. Οι κόκκινες σχετίζονται με την εξασφάλιση των minimum δικαιωμάτων, και οι πράσινες με την απόκτηση των maximum  συμφερόντων.

·  Η προσεκτική εξέταση ανάληψης ρίσκου και, βεβαίως, ο βαθμός του, σε ευθεία πάντα συνάρτησή του με το τι διακυβεύεται συνολικά κάθε φορά.

·  Η αποφυγή λαϊκισμών κατά τη διαχείριση της διαπραγμάτευσης, που διαθλά την πραγματικότητα και ακυρώνει την επιχειρούμενη εναρμόνιση.

Οι διαπραγματευτές, πολλές φορές, ξεχνούν ότι είναι και θα είναι πάντα ad hoc τα εν δυνάμει εξιλαστήρια θύματα, παρόλα αυτά  επιθυμούν να επιβιώνουν  με κάθε τρόπο, ακόμα και με προσωπική σπέκουλα σε βάρος όσων για χάρη τους διαπραγματεύονται.

Σίγουρα, οι “ηρωϊκοί” διαπραγματευτές στοχεύουν στο τώρα, δημιουργώντας όμως χαμένες ευκαιρίες για το αύριο, ενώ οι σωστοί και ωφέλιμοι έχουν το βλέμμα τους προσηλωμένο σταθερά στο μέλλον.       

Προϋποθέσεις επιτυχούς τελικού συμβιβασμού είναι:

·  Η αποφυγή άσκοπης και αστόχαστης ρητορικής, που ενισχύει την ασυμβατότητα, οδηγεί σε αυτοπαγίδευση και εμποδίζει τη σύγκλιση για  γεφύρωση θέσεων.

·  Η ύπαρξη “διαπραγματευτικού ήθους”, που επιβάλλει ειλικρίνεια προθέσεων, απαραίτητη για την εξασφάλιση μακροχρόνιων διευθετήσεων και αποφυγή γρήγορων ανατροπών. Οι τακτικές παγίδευσης και εκβιασμού δεν οδηγούν σε βιώσιμες λύσεις και σε αύξηση του συνολικού οφέλους.

·  Η χρήση της ορθής-κοινής λογικής, χωρίς εμμονές και ιδεοληψίες, για σύμμετρο καθορισμό και μορφοποίηση της «ανταποδοτικότητας», που αποτελεί όχι μόνο μέσο αλλά και κλειδί, για την επιτυχή εναρμόνιση και τελική συνάρμοση δικαιωμάτων -συμφερόντων των εκατέρωθεν πλευρών.

Στις περιπτώσεις, που δεν επιτυγχάνεται η επιδιωκόμενη εναρμόνιση, δημιουργείται ισχυρή κοινωνική φόρτιση, η οποία οδηγεί το κοινωνικό δυναμικό σε ακραία όξυνση, με αποτέλεσμα τη δημιουργία κοινωνικού ρεύματος, που παρασύρει κι αφανίζει ανθρώπους, οίκους, τάξεις, γενιές ακόμα και λαούς, προς όφελος κάποιων αθέατων-σκοτεινών παραγόντων, που περιμένουν να καρπωθούν, ακόπως, το περισσότερον από τα επερχόμενα κοινωνικά ναυάγια, κι έτσι μετά το game over, αρχίζει ο επόμενος νέος τραγικότερος γύρος του “ανθρώπινου παιχνιδιού”.

                                                              

                                                                                               Στάθης Ασημάκης